تعریف معامله فضولی

معامله فضولی به معامله‌ای گفته می‌شود که شخص برای دیگری یا با مال دیگری، معامله کند؛ بدون این که نماینده یا مأذون از طرف او باشد. این نوع معامله، ممکن است تملیکی یا عهدی باشد. در معامله فضولی تملیکی، شخصی مال فردی را بدون اذن مالک به دیگری می‌فروشد. معامله فضولی عهدی نیز به این معنا است که شخص به حساب فرد دیگری متعهد می‌شود که عملی را برای طرف دیگر معامله انجام دهد. کسی که بدون داشتن نمایندگی و اذن، برای دیگری معامله را تشکیل می‌دهد، در اصطلاح فضول، طرف معامله او را اصیل و شخص دیگر را که معامله برای او یا به مال او انجام شده است، غیر می‌گویند.

 تعریف معامله فضولی

 فردی که بدون اجازه مالک، در دارایی و اموال دیگری دخالت و تصرف کند، فضول گفته می شود. برای مثال چنانچه فردی خودرو برادر یا همسر خود را بدون اجازه او بفروشد، معامله فضولی رخ داده و می توان گفت که قانونگذار همان واژه رایج بین مردم را در قانون به کار برده است. معامله فضولی در قانون ایران جرم و مستوجب مجازات است.

نشانه های معامله فضولی

معامله فضولی یک معامله غیر مؤثر است یعنی از نظر حقوقی نیاز به تایید و تنفیذ دارد تا اعتبار داشته باشد . اما چه کسی باید این تایید را بدهد ؟ یا به بیان دیگر اگر کسی بدون اجازه مالک اقدام به انجام معامله فضولی کرد ، سرنوشت این معامله چیست ؟ سرنوشت معامله فضولی را مالک مشخص می کند . در واقع باید اینطور گفت که اصیل وقتی در حال معامله با فضول بوده است ، چه بداند و چه نداند که در حال معامله با فضول است ، به انجام معامله رغبت داشته است . فضول هم که در معامله نقشی ندارد پس تنها کسی که باید سرنوشت قرارداد و آثار معامله فضولی را مشخص کند مالک است . درباره آثار معامله فضولی می توان گفت که :

پذیرش معامله : اولین اثر معامله فضولی پذیرش معامله از طرف مالک است . در صورتی که مالک معامله را بپذیرد ، معامله ، کامل می شود و از لحظه پذیرش قرارداد بین مالک و اصیل معتبر خواهد بود و هر دو باید به آن عمل کنند . تایید مالک هم می تواند به صورت صریح باشد یعنی مثلا مالک به اصیل بگویند معامله را با تو می پذیرم ، یا اینکه به طور غیر مستقیم معامله را بپذیرد مثلا از اصیل درخواست اجاره بها کند . 

رد معامله : دومین اثر معامله فضولی رد مالک است . مالک می تواند معامله فضولی را رد کند و به آثار آن نسبت به خودش پایان دهد . 

نکته مهمی که باید در آثار معامله فضولی به آن توجه کرد این است که برای مالک مدتی جهت تایید یا رد معامله تعیین نشده است . از طرفی اصیل نیز تا زمانی که مالک تکلیف قرارداد را مشخص نکرده است حق فسخ آن را ندارد و باید به آن پایبند بماند . اما اگر در این مدت که مالک در حال تصمیم گیری برای معامله فضولی است ، به اصیل ضرری از بابت معامله وارد شود ، با اثبات آن می تواند معامله را بر هم بزند .

در معامله فضولی ۳ شخص وجود دارد

مالک: کسی که مالک اصلی و واقعی مال است و درواقع رضایت این شخص برای انجام معامله ضرورت دارد.

فضول: کسی است که بدون نمایندگی و رضایت اصیل اقدام به انجام معامله می‌نماید. (شخصی غیراز اصیل).

اصیل: طرف معامله با فضول.

امکان دارد که شخص فضول، با سوءنیت (قصد و انگیزه‌ی بد) یا حتی بدون سوءنیت مال دیگری را مورد معامله قرار دهد یا حتی به گمان اینکه از طرف صاحب مال، وکالت یا نمایندگی دارد، اقدام به انعقاد معامله نماید که در هر حال نیازمند رضایت مالک است و علاوه‌بر تبعات حقوقی درصورت وجود سوء‌نیت، آثار کیفری هم دارد.

در مثال بالا، فرقی نمی‌کند که رضا از روی خیر‌خواهی (مثلا به دلیل اینکه علی نیازمند پول است) مبادرت به فروش خودروی او کرده باشد یا با نیت بد (مثل درآوردن خودرو از چنگ علی) دست به چنین کاری زده باشد. در هر حال معامله فضولی است. حال اگر رضا سوءنیت داشته باشد، می‌توان علیه او طرح دعوای کیفری نیز نمود. حتی اگر رضا فکر کرده باشد که وکیل علی است، و درواقع وکیل نبوده باشد، باز هم معامله از نوع فضولی است.

برای باطل کردن معامله به چه مواردی باید توجه کرد؟

• سکوت مالک در هنگام عقد معامله فضولی نشانه رضایت نیست و او می‎تواند معامله را رد کند.
• معامله فضولی ممکن است به عین یا منافع صورت پذیرد، بنابراین در مورد منافع نیز معامله فضولی محقق می‎شود.
• معامله بعدی مالک که بعد از وقوع معامله فضولی انجام می‎شود، رد ضمنی معامله انجام‎شده است و معامله اول رد شده و باطل است.
• رد یا قبول معامله فوری نیست، در این صورت اگر خریدار از عمل مالک متضرر شود، می‎تواند معامله را فسخ کرده یا الزام مالک به بطلان معامله را بخواهد. با فوت مالک، حق رد یا تنفیذ معامله به وراث می‎رسد.
• اگر ملک مورد نظر در ید خریدار خسارت دیده باشد، مالک می‏تواند خریدار را به عنوان متصرف عین یا منفعت، طرف دعوی خسارت قرار دهد.
• خریدار بی‎اطلاع نیز برای جبران خسارت می‎تواند به فروشنده فضولی مراجعه کند.

• اگر فروشنده با علم به تعلق ملک به دیگری آن را فروخته باشد مرتکب جرم فروش مال غیر شده است.

• تجاوز وکیل از حدود قانونی، عنوان معامله فضولی دارد.

• عدم رعایت غبطه موکل توسط وکیل می‎تواند معامله فضولی باشد.
• دادخواست باید تحت عنوان تایید بطلان معامله فضولی تقدیم شود و نه بطلان معامله فضولی.

• اگر معامله فضولی به وسیله سند رسمی انجام شده باشد، خواهان باید پس از تایید بطلان معامله فضولی، ابطال سند رسمی را نیز از دادگاه تقاضا کند.

شرایط اجازه مالک:

 نباید مسبوق به رد باشد چرا که معامله در زمان رد باطل شده و اجازه بعدی نمی تواند آن را مجددا اعتبار ببخشد.

 مالک باید هنگام اجازه اهیت داشته باشد.

اجازه به هر لفظ یا عملی که دلالت به آن کند تحقق می یابد و سکوت مالک اگر همراه قرینه نباشد اجازه محسوب نمیشود.

مالک میتواند پس از رد، مال را مسترد کند. اما اگر مال مورد معامله نزد اصیل تلف شده باشد مالک بدون مال و منافع آن را از اصیل طلب میکند حتی اگر منافع مورد استفاده او قرار نگرفته باشد.

اما اگر اصیل از فضولی بودن معامله مطلع نباشد میتواند بابت اصل ثمن و خسارات وارده به فروشنده فضولی مراجعه کند و اگر مطلع باشد فقط بابت ثمن حق مراجعه به فضول را دارد.